Kolegiata

Kolegiata gotycka została zbudowana w 1350r. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Jest to dwunawowy kościół zaliczany do ekspiacyjnych. Legenda głosi, że zbudowano go w pokucie za zamordowanie księdza Marcina Baryczki. Dwie nawy oddzielone są trzema smukłymi, wielobocznymi filarami. Do kolegiaty prowadzi piękny, ostrołukowy portal a nad nim tablica z 1464r. fundacji Jana Długosza. Przedstawia ona postać klęczącego króla Kazimierza Wielkiego wręczającego model kościoła Matce Boskiej z Dzieciątkiem. Po lewej stronie stoi biskup krakowski Bodzanta, który lekko króla popycha. W ołtarzu umieszczona jest wczesnogotycka kamienna rzeźba Matki Boskiej Łokietkowej z ok. 1300r. Jest to dar Władysława Łokietka za pomoc, jaką udzielili mu mieszkańcy Wiślicy w trudnych dla niego chwilach. Madonna była koronowana 17.VII.1966r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego przy współudziale biskupa krakowskiego Karola Wojtyły. Na ścianach prezbiterium zachowały się fragmenty fresków rusko-bizantyjskich z ok. 1400r. fundacji Władysława Jagiełły. Przedstawiają one różne sceny z życia Marii i Chrystusa. Nad neogotyckimi stallami zobaczyć można trzy epitafia poświęcone trzem kanonikom wiślickim, wykonane zapewne w warsztatach pińczowskich. W absydzie umieszczono sakramentarium z przełomu XIV i XV w. Obok podziwiać można piękne witraże z lat 60-tych naszego stulecia przestawiające różne sceny z życia Chrystusa i Marii. Warto zwrócić uwagę na sklepienie krzyżowo-żebrowe w prezbiterium, zaś w części nawowej  trójdzielne oraz w układzie gwiaździstym. Na tęczy umieszczono krucyfiks późnobarokowy z XVIII w. W ołtarzach bocznych zachowały się antepedia gotyckie z XVI lub XV w. jedno z nich zdobi krucyfiks z XVI w. z rzeźbami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Na ścianie północnej wmurowano trzy współczesne tablice z brązu poświęcone prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu, Maksymilianowi Kolbe i Janowi Pawłowi II. Tuż obok wisi piękny obraz przedstawiający zdjęcie z krzyża Jezusa przez św. Franciszka. Nieco dalej umieszczono barokowy ołtarz z postaciami św. Barbary, św. Jana Kantego, św. Teresy, św. Piotra i św. Pawła. Przy ścianie południowej znajduje się nagrobek Anny Stawiskiej z 1617r. z płaskorzeźbą przestawiającą postać leżącej zmarłej. Warto zwrócić uwagę na wnęki okienne nieoszklone tzw. blendy na ścianie północnej. W kolegiacie miało miejsce bardzo ważne wydarzenie historyczne, które upamiętniło się pod datą 11.02.1347. Otóż zebranym na zjeździe dostojnikom z dzielnicy małopolskiej i wielkopolskiej ogłoszono w tym dniu statuty wiślickie-zbiór praw pisanych dla Małopolski. Wydarzeniu przewodniczył osobiście król Kazimierz Wielki w asyście arcybiskupa Jarosława Bogorii.
Kolegiata wiślicka była wiele razy niszczona.Odnawiano ją w latach 1919-1926 pod kierunkiem słynnego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza. W latach 1958-1963 w kolegiacie prowadzone były prace badawcze pod kierunkiem Zofii Wartłowskiej i Andrzeja Tomaszewskiego. Wyniki tych prac okazały się prawdziwą rewelacją. Pod posadzką gotyckiego kościoła odnaleziono relikty dwóch romańskich kościołów z XII i XIII w. oraz płytę Orantów. Pierwszy kościół z XII w pw. NPM był jednonawową budowlą o dł. 16m z kryptą pod prezbiterium. Posadzką tej krypty była płyta Orantów, którą datuje się na rok 1170. Jest to bez wątpienia unikat w skali europejskiej. Posadzka przedstawia po 3 postacie podlących się umieszczone w dwóch kwadratowych polach. Są to prawdopodobnie: Kazimierz Sprawiedliwy lub Henryk Sandomierski, jego żona Helena, dwaj synowie. duchowny i starszy, niewidomy opiekun obu chłopców. Cała płyta otoczona jest piękną bordiurą roślinno zwierzęcą przedstawiającą liście palmowe, lwy, gryfy, centaurzycę i motyw Drzewa Życia. Wykuty łaciński napis tłumaczy się:
Ci chcą być podeptani, aby mogli być wzniesieni ku gwiazdom. Ciemne ozdoby na posadzce uzyskano poprzez połączenie zaprawy gipsowej ze startym węglem drzewnym. Po zburzeniu I kościoła z kryptą wzniesiono na jego miejscu drugi kościół w XII w. pw. św. Trójcy. Była to trójnawowa bazylika z dwuwieżową fasadą zachodnią. Z tej świątyni zachowały się fragmenty płytek posadzkowych.
W przedsionku podziemi zobaczyć można oryginalne elementy rzeźbiarskie z XII lub XIII w. Jest tu przedstawienie Drzewa Życia w formie krzyża z rozetą u dołu podtrzymywanego przez gryfy, przedstawienie jelenia i smoka oraz maski ludzkie.